Słavuty litoŭski kirmaš Kaziuki. Ilustracyjnaje fota: «Naša Niva»
Heta adlustroŭvaje śpiecyfiku rehijona, dzie histaryčna ŭzajemadziejničali i pieramiešvalisia roznyja kultury.
Proźviščy z prykmietami litoŭskaha moŭnaha ŭpłyvu stali vynikam daŭnich i ciesnych kantaktaŭ i sužyćcia biełarusaŭ i bałtaŭ na adnoj terytoryi. Niahledziačy na intensiŭnuju słavianskuju asimilacyju, navat siońnia na Biełarusi zachoŭvajucca nie da kanca słavianizavanyja etničnyja litoŭskija ankłavy, a raniej ich było značna bolš.
Da biełaruskich proźviščaŭ litoŭskaha pachodžańnia adnosiacca, naprykład, takija całkam zvykłyja dla vucha proźviščy jak Doŭnar, Korbut, Budrevič, Rahojša i inšyja.
U adroźnieńnie ad proźviščaŭ biełaruskaha pachodžańnia, značeńni słoŭ, ad jakich utvaralisia proźviščy litoŭskaha pachodžańnia, nie zaŭsiody suadnosilisia z čałaviekam i jaho charaktarystykami. Tut niama łahičnych supiarečnaściaŭ, bo litoŭcy majuć inšyja pryncypy ŭtvareńnia proźviščaŭ, pavodle jakich luby pradmiet, abjekt ci źjava mohuć stać asnovaj dla proźvišča.
Ad litoŭskich asnoŭ utvorany nastupnyja proźviščy:
Bakšt, Bakšta i padobnyja źviazanyja z sastarełym biełaruskim słovam bakšta, zapazyčanym ź litoŭskaj movy (bokštas — «vieža»). Proźviščy z hetaj asnovaj raspaŭsiudžany pa ŭsioj Biełarusi, ale va Uschodniaj Biełarusi ich navat bolš, čym na Vilenščynie. Nośbity proźvišča Bakšta kampaktna pražyvali pad Bierazinom, Bakštaj — pad Biešankovičami, a Bakštajeŭ — pad Tałačynam i Kruhłym.
Baład pachodzić da prazvańnia čałavieka pa dziejańni litoŭskaha dziejasłova baladotis — «pravodzić čas biez spravy; badziacca». Bałady žyli na poŭnač ad pasiołka Akciabrski Homielskaj vobłaści.
Bičun moža być uźviedziena da litoŭskaha słova bičiulis — «pryjaciel, siabar». Amal usie nośbity hetaha proźvišča kampaktna pražyvali na poŭnač ad Vilejskaha vadaschovišča.
Zdavałasia b, typova biełaruskaje proźvišča Budrevič nasamreč pachodzić ad prazvańnia, jakoje suadnosicca ź litoŭskim słovam budrus — «pilny, vielmi ŭvažlivy». Najčaściej hetaje proźvišča sustrakajecca na Hrodzienščynie.
Vanahiel — adaptavanaje litoŭskaje proźvišča Vanahielis ad litoŭskaha słova vanagas — «jastrab». Nośbity proźvišča pieravažna žyli na terytoryi pamiž Niaśvižam, Stoŭbcami, Uzdoj i Kapylom, choć sustrakajecca jano i ŭ inšych rehijonach.
Proźvišča Virbul najbolš vierahodna pachodzić ad litoŭskaha słova virb — «ptuška rabčyk». Hetaje proźvišča sustrakajecca ŭ hłuchich lasach Ušackaha rajona, bližej da Dźviny.
Hinč pachodzić ad litoŭskaha ginčas — «sprečka, supiarečańni». Sustrakajecca tolki ŭ Śvisłackim rajonie, na zachodniaj uskrainie Biełarusi.
Proźvišča Druć uzychodzić da litoŭskaha słova drūtas — «čałaviek mocnaha ciełaskładu, zdarovy». Sustrakajecca pamiž Hrodnam i Sapockinam, u vakolicach Kareličaŭ, asobnyja — kala Śvisłačy, Bierastavicy, Navahrudka, i, čakana, uzdoŭž raki Druci ŭ Tałačynskim rajonie. Nazva raki pachodzić ad taho ž litoŭskaha korania.
Žamžycki ŭ svajoj asnovie maje prazvańnie Žemža pa dziejańni litoŭskaha dziejasłova žémžėti — «zarastać baradoj, vałasami» abo «mieć ziamlisty koler tvaru».
Žvirbla pachodzić ad litoŭskaha słova žvirblis — «vierabiej». Najčaściej hetaje proźvišča možna sustreć pad Ražankaj Ščučynskaha rajona, a taksama pad Vałožynam.
Proźvišča Žedź uzychodzić da litoŭskaha słova žiedas — «piarścionak, kvietka, naparstak». Jano dosyć redkaje i sustrakajecca tolki ŭ Pružanski i Kamianieckim rajonach, pa abodva baki ad Biełaviežskaj puščy.
Jodčyk (Ijodčyk) maje litoŭskuju asnovu juodas — «čorny». Takoje proźvišča nasili ludzi na Brasłaŭščynie.
Kaŭluk — naščadak čałavieka pa prazvańni Kaŭła ad litoŭskaha słova kaulỹs — «nazojlivy čałaviek».
Kiškiel — adaptavanaje na słavianskaj hlebie litoŭskaje proźvišča Kiškis ad litoŭskaha słova kiškis — «zajac». Sustrakajecca na bolšaj častcy Vilenščyny — ŭ Astravieckim, Ašmianskim, Smarhonskim i Lidskim rajonach, ale najčaściej u lasach pamiž Juraciškami i Iŭjem.
U asnovie proźvišča Łabus słova litoŭskaj movy labas — litaralna «dobry dzień», a ŭ pieranosie na čałavieka, mahčyma, «dobry, spahadlivy». Nośbity proźvišča šyroka raskidanyja pa Biełarusi: pad Jeziaryščam, što na samaj miažy z Rasijaj, pad Loznam, u Smalavičach, na histaryčnaj Ihumienščynie — ad Minska da Marjinaj Horki, a taksama pad Kapylom.
Proźvišča Łajba ŭzychodzić da litoŭskaha słova laibas — «tonki, strojny».
Žurnalist Pavieł Mažejka maje proźvišča litoŭskaha pachodžańnia. Fota: «Radyjo Svaboda»
Asnovu proźviščaŭ Mažajeŭ, Mažejka składaje prazvańnie Mažaj, jakoje suadnosicca ź litoŭskim słovam mažas — «nievialiki, maleńki».
Kali proźvišča Mažajeŭ možna sustreć tolki na Połaččynie i Homielščynie, to proźvišča Mažejka sutrakajecca paŭsiudna na Biełarusi.
Nartyš uzychodzić da litoŭskaha prymietnika nãrtus — «uparty, naravisty». Jano sustrakajecca tolki na zachad ad Viciebska.
Asnova proźvišča Pivień suadnosicca ź litoŭskim słovim pievinis — «łuhavy» (paraŭnajcie ź biełaruskim proźviščam Padłužny). Jaho možna sustreć na Lidčynie i Hłyboččynie. Ale dakładna takoje ž proźvišča, raspaŭsiudžanaje na Zachodnim Paleśsi, vidać, utvorana i ad ukrainskaj formy słova «pievień».
Puntus pachodzić ad dziejasłoŭnych asnoŭ pusti, puna, što aznačaje «puchnuć, uzduvacca», u dačynieńni da čałavieka — «puchły». Najčaściej nośbity hetaha proźvišča žyli ŭ Homielskaj vobłaści, asabliva šmat — u Kalinkavickim i Śvietłahorskim rajonach, a jašče ŭ Łahojskim rajonie.
Fiłołah Viačasłaŭ Rahojša maje proźvišča litoŭskaha pachodžańnia. Fota: «Źviazda»
Rahojša suadnosicca ź litoŭskim słovam ragaišis — «pšaničny ci jačmienny chleb; prasnak, blin».
Rahojšaŭ možna sustreć na poŭnač ad Lidy, ale najčaściej — na zachad ad Minska, u Vałožynskim i Dziaržynskim rajonach. Biełaruski fiłołah Viačasłaŭ Rahojša, naprykład, pachodzić ź miastečka Rakaŭ Vałožynskaha rajona.
Sadzibaŭ pachodzić ad litoŭskaha słova sodyba — «haspadarčy kompleks, siadziba».
Śviejka ŭzychodzić da litoŭskaha słova sveikas — «zdarovy, poŭny zdaroŭja». Pieravažna sustrakajecca ŭ Śvisłackim rajonie, na samaj zachodniaj uskrainie Biełarusi.
Proźviščy Suman, Sumanaŭ suadnosiacca sa słovam litoŭskaj movy sumanus u značeńni «ciamlivy, tałkovy». Nośbity proźvišča Suman pražyvali na terytoryi Krupskaha rajona, niedaloka ad Novałukomla, a nośbity proźvišča Sumanaŭ — nad Oršaj i Čavusami.
Asnovaj dla proźvišča Ciabus pasłužyła słova litoŭskaj movy ciabuvis u značeńni «tutejšy». Najčaściej hetaje proźvišča možna sustreć na Słuččynie, pamiž Salihorskam, Lubańniu i Ureččam.
Šałpakoŭ źviazana pa značeńni ź dziejasłovam šelpti «dapamahać hrašyma, akazvać materyjalnuju dapamohu» i słovam šalpa «hrašovaja dapamoha».
Asnova proźvišča Špartaŭ (Špartoŭ) uzychodzić da litoŭskaha dziejasłova spartėti «vykonvać jakija-niebudź dziejańni ŭ vielmi chutkim tempie». Nośbity hetaha proźvišča kampaktna pražyvali na zachad ad Čavusaŭ, a asobnyja pradstaŭniki — u Karmie.
Niekatoryja biełaruskija proźviščy ŭtvarylisia ad lituanizmaŭ praz pasiarednictva biełaruskich dyjalektaŭ:
U asnovie proźvišča Bublis prazvańnie Bubła «taŭstun» (paraŭn. biełaruskija dyjalektnyja słovy bubły, bubliki «kruhlaški»). Biełaruskija dyjalektołahi źviazvajuć pachodžańnie hetych słoŭ ź litoŭskim słovam bubùlis «kruhły pradmiet». Nośbity proźvišča pieravažna žyli na terytoryi Łahojskaha rajona, ale jano taksama sutrakajecca ŭ Vilejskim i Astravieckim rajonach.
Hizieleŭ utvorana ad prazvańnia Hiziel pa prymiecie biełaruskaha dyjalektnaha prymietnika hiźlivy «žyvy, enierhičny, chutki ŭ chadzie», jaki ŭzychodzić da litoŭskaha słova gìzas — «niepasieda».
Kiez — prazvańnie pa značeńni biełaruskaha dyjalektnaha dziejasłova kieznucca, jaki ŭzychodzić da litoŭskaha keĩzotis, keĩziotis — «kapryzicca, niepakoicca». Varyjanty proźvišča raspaŭsiudžany na Paleśsi.
Asnovu proźvišča Kipcevič składaje prazvańnie Kipieć. U «Słoŭniku biełaruskich havorak paŭnočna-zachodniaj Biełarusi i jaje pahraničča» kipieć aznačaje «kipciur, paznohać» i dajecca adsyłka da litoŭskaha słova kìbčius — «zadzira». Kipcevičy kampaktna pražyvali ŭ vakolicach Łuninca.
U niekatorych biełaruskich proźviščach možna bačyć suviaź ź litoŭskimi asabovymi imionami.
Proźvišča Doŭnar, naprykład, źjaŭlajecca pierajnačanym litoŭskim proźviščam Daŭnarys, jakoje pachodzić ad staražytnaha imia Daŭhnorys, značeńnie jakoha, praŭda, nieviadomaje.
Doŭnar nadzvyčaj raspaŭsiudžanaje proźvišča, jakoje najčaściej sustrakajecca ŭ centralnaj častcy Minskaj vobłaści i prylehłych rajonach.
Himnastka Volha Korbut maje proźvišča litoŭskaha pachodžańnia
A Korbut źjaŭlajecca pierajnačanym litoŭskim proźviščam Korbutas, jakoje ŭzychodzić da staražytnalitoŭskaha sastaŭnoha imia Karybutas.
Imia Karybutas u svaju čarhu składajecca ź litoŭskich słoŭ karas «boj, vajna» i butas «dom», što ŭ cełym aznačaje «abaronca svajho doma». Proźvišča Korbut raspaŭsiudžana paŭsiudna na Biełarusi.
Byvajuć vypadki, kali biełaruskaje proźvišča ŭtvorana ad nasielenaha punkta, jaki ŭ svaju čarhu maje nazvu bałckaha pachodžańnia.
Damanski — uradženiec, zasnavalnik abo ŭładalnik adnoj ź viosak pad nazvaj Damany, Damanava, Damanova, Damanavičy. Nazvy ŭzychodziać da asabovaha imia Daman, jakoje źjaŭlajecca skaročanym varyjantam imia Daŭmont. Daŭmont u pierakładzie ź litoŭskaj — «vielmi razumny».
Krašucki — uradženiec vioski Krašuty Rasonskaha rajona, zychodnym dla nazvy jakoj, mahčyma, pasłužyła litoŭskaje słova kraštas «bierah (raki, voziera)». Samo proźvišča Krašucki fiksujecca vyklučna ŭ vakolicach Połacka.
Biaržanin — uradženiec vioski Bieržaniški Brasłaŭskaha rajona, nazva jakoj pachodzić ad litoŭskaha słova beržas «biaroza».
Ahułam litoŭskija karani, kali vieryć navukoŭcam, majuć prykładna 9,2 % biełaruskich proźviščaŭ. Niekatoryja z hetych proźviščaŭ adnaznačna pakazvajuć na etničnaje pachodžańnie ich nośbitaŭ, a inšyja prosta ŭtvorany praz zapazyčanuju biełarusami litoŭskuju leksiku.
A ci vy viedajecie, jakoje pachodžańnie maje vašaje proźvišča?
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Usio pra biełaruskija proźviščy: adšukajcie svajo
Dy proźniščy nie litoŭskija, a mienavita bałckija. Bo tyja proźviščy isnavali jašče da źjaŭleńnia sučasnych nacyi.