Što takoje Nahorny Karabach i što armianie z azierbajdžancami tam dzielać 8

U schoviščy padčas abstrełu ŭ Ściepanakiercie ŭ Nahornym Karabachu, 20 vieraśnia 2023 hoda. Fota: AP Photo / Siranush Sargsyan

Kamu naležaŭ Nahorny Karabach u staražytnaści

Terytoryja sučasnaha Nahornaha Karabacha prykładna adpaviadaje adnoj z 15 histaryčnych pravincyj Vialikaj Armienii (IV stahodździe da našaj ery — 428 hod našaj ery), jakaja nasiła nazvu Arcach, što ŭ pierakładzie z armianskaj movy aznačaje «lasistaja kraina».

U 387 hodzie Arcach pierajšoŭ u skład Kaŭkazskaj Ałbanii, jakaja była vasałam Piersii. U Ch—CHIV stahodździach na častcy terytoryi Arcacha isnavała armianskaje kniastva Chačen. U paźniejšy pieryjad pravincyja była pad uładaju roznych dziaržaŭ i narodaŭ, ale zachoŭvała svaju armianskuju identyčnaść i kulturu. Pra daŭninu armianskaj prysutnaści na hetych ziemlach śviedčać siarod inšaha raźmieščanyja na terytoryi Nahornaha Karabacha staražytnyja chryścijanskija śviatyni nakštałt viadomaha z X stahodździa Handzasarskaha manastyra. Praŭda, azierbajdžanskija historyki sprabujuć asprečyć toje, što staražytnaje nasielnictva na hetych ziemlach było armianskim.

Nazva Karabach zamacavałasia za terytoryjaj ad Małoha Kaŭkazskaha chrybta da raŭnin, dzie źlivajucca reki Kura i Araks, u XIV stahodździ, kali ŭschod Paŭdniovaha Kaŭkaza zasialili ciurkskija kačeŭniki.

Nazva «Karabach» etymałahična pachodzić ad ciurkskaha «kara» — čorny i piersidskaha «bach» — sad. Karabach zdaŭna padzialaŭsia na Raŭninny i Nahorny.

U XVIII—XIX stahodździa hety rehijon byŭ arenaj baraćby pamiž Rasijaj, Turcyjaj i Iranam. U 1805 hodzie Karabach staŭ pratektaratam Rasijskaj Impieryi. A paśla ruska-piersidskaj vajny 1804—1813 hadoŭ jon farmalna adyšoŭ da Rasii. U 1822 hodzie rasijski ŭrad raspuściŭ Karabachskaje Kniastva. U toj čas terytoryja Nahornaha Karabacha na 90,8% była zasielenaja armianami.

Što adbyvałasia ŭ Nahornym Karabachu paśla 1917 hoda

Paśla revalucyjnych padziej u Rasii Karabach staŭ častkaj Zakaŭkazskaj Demakratyčnaj Fiederatyŭnaj Respubliki, jakaja vielmi chutka raspałasia na armianskuju, azierbajdžanskuju i hruzinskuju dziaržavy.

Kali Raŭninny Karabach z 1918 hoda znachodziŭsia ŭ składzie Azierbajdžana, to Nahorny Karabach byŭ sprečnaj terytoryjaj i arenaj žorstkich sutyknieńniaŭ, jakija adbyvalisia ŭ 1918—1920 hadach pamiž Pieršaj Respublikaj Armienijaj i Azierbajdžanskaj Demakratyčnaj Respublikaj.

U 1920 hodzie rehijon razam z Azierbajdžanam byŭ zaniaty Čyrvonaj armijaj. Była stvorana Azierbajdžanskaja Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika. Tady jašče niezaležnaja Armienija padpisała papiaredniaje pahadnieńnie z balšavikami, u jakim pahadziłasia na časovuju akupacyju Nahornaha Karabacha da dasiahnieńnia kančatkovaha ŭrehulavańnia. Ale na nastupny hod jana (jak i Hruzija) taksama apynułasia pad uładaju balšavikoŭ.

Pa rašeńni Kaŭkazskaha biuro CK RKP(b) Nahorny Karabach zastaŭsia ŭ składzie Azierbajdžanskaj SSR. U 1923 hodzie była stvorana Aŭtanomnaja vobłaść Nahornaha Karabacha (z 1937 hoda — Nahorna-Karabachskaja aŭtanomnaja vobłaść — NKAV) z centram u Chankiendzi (paźniej pierajmienavanym u Ściepanakiert). Pavodle pierapisu 1926 hoda, nasielnictva vobłaści na 89,2% składałasia z armianaŭ.

Z čaho pačaŭsia sučasny kanflikt?

Historyja sučasnaha kanfliktu pačynajecca ŭ časy savieckaj pierabudovy, jakaja siarod inšaha pryviała da ŭzmacnieńnia nacyjanalnaj aktyŭnaści šmatlikich narodaŭ SSSR.

U lutym 1988 hoda pazačarhovaja siesija narodnych deputataŭ NKAV źviarnułasia da Viarchoŭnych Savietaŭ Armianskaj SSR, Azierbajdžanskaj SSR i SSSR z prośbaj razhledzieć i stanoŭča vyrašyć pytańnie ab pieradačy NKAV sa składu Azierbajdžana ŭ skład Armienii. Partyjnaje i dziaržaŭnaje kiraŭnictva SSSR i Azierbajdžana hety zvarot nie padtrymała. Viarchoŭny Saviet Armianskaj SSR u červieni 1988 hoda daŭ svaju zhodu.

Uletku i ŭvosień 1988 hoda pačaścilisia vypadki hvałtu ŭ NKAV, rasła kolkaść biežancaŭ. U listapadzie — śniežni 1988 hoda ŭ Azierbajdžanie i Armienii adbylisia masavyja pahromy, jakija supravadžalisia hvałtam i zabojstvami mirnaha nasielnictva. Heta pryviało da ŭźniknieńnia sotniaŭ tysiač biežancaŭ z terytoryi jak Azierbajdžana, tak i Armienii.

Da pačatku 1989 hoda Armieniju byli vymušanyja pakinuć amal usie azierbajdžancy. U svaju čarhu, amal usie armianie pakinuli sielskija rajony Azierbajdžana (akramia terytoryi NKAV).

Savieckija vajskoŭcy ŭ Nahornym Karabachu, 18 kastryčnika 1989 h. Fota: AP Photo / JTD

Savieckija ŭłady sprabavali spynić kanflikt. Byli aryštavanyja pradstaŭniki nacyjanalnych ruchaŭ u Karabachu, Armienii i Azierbajdžanie. Ale heta pryviało tolki da eskałacyi kanfliktu. U studzieni 1989 hoda ŭ Armienii i NKAV było ŭviedziena nadzvyčajnaje stanovišča.

U pačatku studzienia 1990 hoda pačalisia ŭzajemnyja artyleryjskija abstreły na armiana-azierbajdžanskaj miažy. U tym ža miesiacy adbylisia armianskija pahromy ŭ Baku. U horad uviali vojski.

Pieršaja karabachskaja vajna

U vieraśni 1991 hoda na terytoryi NKAV i Šaŭmianskaha rajona Azierbajdžana była abvieščana Nahorna-Karabachskaja Respublika (Respublika Arcach), jakaja zastałasia nikim nie pryznanaj.

Z razvałam SSSR kanflikt vyjšaŭ u aktyŭnuju fazu i ŭvajšoŭ u historyju pad nazvaj pieršaja karabachskaja vajna. Asabliva lutyja bai išli ŭ 1992—1993 hadach. Niekatoryja epizody kanfliktaŭ taho času padpadajuć pad aznačeńnie vajennych złačynstvaŭ. Za čas vajny z abodvuch bakoŭ zahinuła kala 30 tysiač čałaviek, bolš za miljon stali biežancami.

Azierbajdžanskija biežancy z Nahornaha Karabacha, 20 krasavika 1993 hoda. Fota: AP Photo

Dla vyrašeńnia kanfliktu ŭ sakaviku 1992 hoda na kanfierencyi Arhanizacyi biaśpieki i supracoŭnictva ŭ Jeŭropie (ABSIE) u Minsku była stvorana tak zvanaja Minskaja hrupa ABSIE pry sustaršynstvie Rasii, ZŠA i Francyi.

Vajna skončyłasia padpisańniem «Biškiekskaha pratakoła» pamiž Armienijaj, Azierbajdžanam i Nahorna-Karabachskaj Respublikaj. Na jaho padstavie 12 maja 1994 hoda baki spynili ahoń.

De-fakta była pryznana niezaležnaść Nahorna-Karabachskaj Respubliki ad Azierbajdžana, a kanflikt pierajšoŭ u stadyju zamarožanaha. Paśla vajny pad kantrolem Narodna-Karabachskaj Respubliki zastavałasia, akramia bolšaj častki ŭłasna byłoj NKAV, jašče siem rajonaŭ Azierbajdžana, tak zvany «pojas biaśpieki Nahornaha Karabacha».

U 2001 hodzie baki kanfliktu byli blizkija da padpisańnia mirnaj damovy. Dla hetaha ŭ amierykanskim kurortnym horadzie Ki-Uest sustrelisia prezidenty Azierbajdžana i Armienii. Ale ŭ apošni momant padpisańnie sarvałasia.

Na linii padziełu rehularna adbyvalisia łakalnyja bai z udziełam dyviersijnych hrup, dronaŭ, vialisia pierastrełki. Najbolš surjoznaje sutyknieńnie adbyłosia ŭ 2016 hodzie, kali na praciahu čatyroch dzion z abodvuch bakoŭ zahinuli dziasiatki vajskoŭcaŭ.

Kanflikt 2020 hoda

U 2020-m hodzie kanflikt pamiž Azierbajdžanam i Armienijaj pierajšoŭ u aktyŭnuju stadyju. Abodva baki abvinavacili adzin adnaho ŭ parušeńni pieramirja. Azierbajdžan pačaŭ nastup z vykarystańniem tankaŭ, artyleryi, bieśpiłotnikaŭ i rakiet. Armienija i Nahorny Karabach akazvali supraciŭleńnie z dapamohaj svaich sił abarony.

U chodzie bajavych dziejańniaŭ Azierbajdžan, jaki da taho času značna naraściŭ svaju vajskovuju mahutnaść i atrymaŭ niepasrednuju padtrymku Turcyi, zdoleŭ advajavać bolšuju častku stračanych terytoryj, uklučajučy ŭsie terytoryi «pojasa biaśpieki» i stratehična važny horad Šuša. 

Mašyny rasijskich miratvorcaŭ prajazdžajuć praz kantrolna-prapuskny punkt kala Hietavana ŭ Nahornym Karabachu, 25 listapada 2020 h. Fota: AP Photo / Sergei Grits

Uzbrojeny kanflikt (jaho jašče nazyvajuć druhoj karabachskaj vajnoj) praciahvaŭsia z 27 vieraśnia pa 10 listapada 2020 hoda i pryvioŭ da vialikaj kolkaści achviar z abodvuch bakoŭ, a taksama da razbureńnia infrastruktury i kulturnych pomnikaŭ. Pa danych Mižnarodnaha Čyrvonaha Kryža, kala 90 tysiač čałaviek byli vymušanyja pakinuć svaje damy.

Łačynski kalidor

Śpiecyfiku situacyi dadavała toje, što miežy Nahorna-Karabachskaj aŭtanomnaj vobłaści byli praviedzienyja tak, što jana nie mieła niepasrednaj miažy z Armienijaj.

Adziny suchaputny šlach, jaki złučaje Armieniju z Nahornym Karabacham, — heta šaścikiłamietrovy Łačynski kalidor, jaki pralahaje ŭ harach. Z maja 1992 pa listapad 2020 hoda jon znachodziŭsia pad kantrolem Nahornaha Karabacha. Paśla vajennaha kanfliktu 2020 hoda tudy byli pierakinuty miratvorčyja siły Rasii. 

U śniežni 2022 hoda Łačynski kalidor zabłakavali azierbajdžanskija aktyvisty, a 23 krasavika 2023 hoda na ŭjeździe ŭ jaho azierbajdžanskija siły arhanizavali błokpost.

15 červienia hetaha hoda ŭ čas pierastrełki na błokpastu byŭ paranieny azierbajdžanski sałdat. Paśla hetaha Azierbajdžan poŭnaściu zakryŭ ujezd u Karabach lubomu transpartu, akramia mašyn chutkaj dapamohi. 

Błakada pryviała da humanitarnaha kryzisu dla nasielnictva Nahornaha Karabacha. 

Pustyja pryłaŭki adnoj z kramaŭ u stalicy Nahornaha Karabacha Ściepanakiercie, lipień 2023 hoda. Fota: Arcach-TV

Što adbyvajecca ciapier

U mai hetaha hoda premjer-ministr Armienii Nikoł Pašynian pa vynikach armiana-azierbajdžanskich pieramoŭ, jakija prajšli pry pasiarednictvie ZŠA ŭ Vašynhtonie, zajaviŭ, što Armienija pryznaje Nahorny Karabach častkaj Azierbajdžana pry ŭmovie harantyj biaśpieki dla armianskaha nasielnictva.

12 vieraśnia Uładzimir Pucin — kiraŭnik krainy, na padtrymku jakoj zaŭsiody raźličvała Armienija, — zajaviŭ, što «kali Armienija pryznała Karabach častkaj Azierbajdžana», to Rasii tut «skazać niama čaho».

15 červienia 2023 hoda Azierbajdžan uzmacniŭ błakadu Nahornaha Karabacha, a 19 vieraśnia pačaŭ vajennuju apieracyju. U vyniku byli vyviedzienyja z ładu srodki supraćpavietranaj abarony, što dało mahčymaść Azierbajdžanu atrymać poŭny kantrol nad pavietranaj prastoraj. 20 vieraśnia Nahorny Karabach pryniaŭ rašeńnie ab kapitulacyi.

Čytajcie jašče:

Nahorny Karabach pryniaŭ rašeńnie ab kapitulacyi

«Heta vielmi ŭraźlivaja madel». Pašynian zajaviŭ, što Armienija bolš nie moža spadziavacca na Rasiju

Pucin: Kali Armienija pryznała, što Karabach — častka Azierbajdžana, to pra što razmova?

Antoś Župran

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH