Ілюстрацыя: Соня Уладзімірава / Медыязона
«ЭЛ-ТЭ-ПЭ. ЭЛ-ТЭ-ПЭ», — выкрыкваюць з трыбун асуджаныя ў цёмных робах. Адзін з іх б’е ў бубен. Вакол стадыёна, абнесенага трохметровым плотам, — вышкі з ахоўнікамі.
«Сярога, ты застаешся ў цэнтры. Вова і Дзіма — у нападзенне ідзяце», — супрацоўнік адміністрацыі дае наказ футбалістам у бел-чырвона-белай форме з ваўкавыскай ПК-11.
У перапынку футбалістаў і заўзятараў забаўляюць музыкі: зняволеныя ў чорна-жоўтай форме граюць на сінтэзатары і бас-гітары, асуджаны ў сіняй майцы з 11 нумарам спявае ў мікрафон.
«Вядома, назапашваюцца з гадамі нейкія эмоцыі. А пасля футбола выходзіш як новы чалавек. На душы лёгка, спакойна», — каментуе гульню зняволены Юрый Андруконіс, капітан каманды ПК-11.
Такім у 2013 годзе тэлеканал СТБ паказаў чэмпіянат па футболе сярод зняволеных.
У калоніі замест стадыёна — хакейная каробка, гуляць у шортах няможна
У калоніі, дзе адбываў пакаранне Аляксандр (імя змененае), у футбол гуляюць унутры хакейнай каробкі. Раней поле было пакрыта асфальтам, а цяпер там паклалі квадратныя гумовыя пліты. У мяч гуляюць летам і восенню, а на зіму ў каробцы заліваюць коўзанку.
Каманда атрада можа прыходзіць на трэніроўкі 3-4 разы на тыдзень. Аляксандр хадзіў, калі яны не супадалі з працай: у асноўным удавалася двойчы на тыдзень. Гуляюць мячамі, якія ёсць у атрадзе. На новыя можна было скінуцца, але з палітвязняў грошай не бралі. Ахвочыя плацілі цыгарэтамі.
У калонію можна было перадаць буцы і красоўкі, а ў шортах гуляць няможна:
«Гэта забароненая форма адзення. Ты нібыта павінен быць у штанах, увогуле ў цябе не можа быць шортаў. Але калі ты не палітычны, то да шортаў тваіх ніхто не чапляецца».
Пасля прыезду ў калонію правяраючых у 2023 годзе палітвязням забаранілі хадзіць на трэніроўкі.
«Але ты можаш удзельнічаць у чэмпіянатах. Прычым у чэмпіянатах табе «рэкамендуецца» ўдзельнічаць. У кожнай камандзе пажадана, каб хаця б адзін палітычны быў», — расказвае Аляксандр.
Такія чэмпіянаты праводзяцца двойчы на год — вясной і восенню. У залежнасці ад колькасці камандаў спачатку гуляюць групавы турнір, потым — плэй-оф.
Аляксандр кажа, што сярод супрацоўнікаў калоніі былі тыя, «хто насамрэч цікавіцца і любіць футбол».
«Таму для іх гэта магчымасць арганізаваць культурны вольны час, каб у людзей была магчымасць эмоцыі выліць. Я не ведаю псіхалогіі адміністрацыі, але ў мяне адчуванне, што, калі ты пастаянна праводзіш час з асуджанымі, ты пачынаеш трошкі іхнімі праблемамі жыць. Удзячнасць тым адэкватным людзям. Не ўсе адэкватныя, але такія ёсць».
Прафесійныя футбалісты VS аматары
Узровень гульцоў у калоніі Аляксандр параўноўвае з дваровым, выбіраць не даводзіцца. Хоць часам у калоніях з’яўляюцца зоркі спорту.
Напрыклад, у камандзе магілёўскай ПК-15 гуляў экс-футбаліст «Крумкачоў» Алег Дыбаль. У 2019 годзе яго асудзілі на 9 гадоў узмоцненага рэжыму па «наркатычным» артыкуле. Журналіст Алег Груздзіловіч, які адбываў пакаранне ў той жа калоніі, меркаваў, што перамога ў мясцовым чэмпіянаце змякчыла футбалісту пакаранне — яго перавялі на «хімію». Сам кубак, «тыповую спартыўную вазу», футбаліст пакінуў у калоніі. У красавіку 2023 года заўважылі, што ён гуляе на волі ў другой лізе за каманду «Трактар».
У бабруйскай калоніі сядзіць былы футбаліст зборнай Беларусі і мясцовай каманды «Белшына», 46-гадовы Віталь Ланько. Ён атрымаў 3 гады пазбаўлення волі за арганізацыю дамоўных матчаў.
«Калі чалавек з рэальным футбольным мінулым, ён проста ўкатвае ўсіх і ўсё. Аб’ектыўна гэта іншы ўзровень, неба і зямля адносна астатніх», — кажа Аляксандр.
Прафесійныя футбалісты часам праводзяць таварыскія матчы са зняволенымі. Напрыклад, у 2016 годзе футбалісты «Славіі» згулялі з асуджанымі з ПК-21, а ў верасні 2023-га футбалісты «Белшыны» да Дня ведаў згулялі з камандай «Юніёр» з бабруйскай выхаваўчай калоніі №2.
«Без міліцыянта няможна гуляць». Футбол на хіміі
Глеб (імя змененае) адбываў пакаранне ў папраўчай установе адкрытага тыпу (ПУАТ), гэта значыць, на «хіміі». На тэрыторыі яго ПУАТ стадыёна не было, але ў горадзе было яшчэ некалькі такіх устаноў — гуляць можна было там, на выездах.
На «хіміі» мяч і манішкі асуджаныя куплялі за свае грошы, самі арганізоўвалі і паездкі на спаборніцтвы, кажа Глеб. «Хімікам» з дазволу адміністрацыі можна выходзіць у горад: па інвентар адпраўлялі хлопца, які «шмат разоў сядзеў за крадзеж» і быў адказным за спартыўныя мерапрыемствы.
Часам асуджаным даводзілася ўгаворваць супрацоўнікаў ПУАТ адвезці іх пагуляць у футбол.
«Калі мерапрыемства трэба было правесці і прыязджалі правяраючыя, то нас, вядома, вазілі гуляць у футбол. Усе астатнія разы мы запісваліся, а потым у міліцыянта не знаходзілася часу. То ён гарбату піў, то катышкі з пупка выкалупваў. Нас не вадзілі. А без міліцыянта няможна гуляць».
Для міліцыянта ў ПУАТ было важна «правесці мерапрыемства, скласці пратакол і зрабіць фатаграфіі», кажа Глеб: «А так ім па барабане, як там будзе».
Ніякіх заахвочванняў палітвязням. Дамоўныя матчы
У горадзе, дзе Глеб адбываў «хімію», былі дзве мужчынскія футбольныя каманды, назва — па нумары ПУАТ.
«Хлопец, якога да нас перавялі з іншай хіміі, сказаў, што ў іх назва была. І майкі яны зрабілі прыкольныя, пра чарапашак-ніндзя. А ў нас жанчына з УДВП суперстрогая была, яе баяліся нават міліцыянты. Адхіленне ад яе звычак прыводзіла да негатыўных наступстваў. Таму калі яна хацела, каб усе гулялі толькі ў манішках, значыць, усе будуць толькі ў манішках», — успамінае Глеб.
Ілюстрацыя: Соня Уладзімірава / Медыязона
Спачатку на хіміі праводзілася хатняя гульня. Адзін матч — і пераможца едзе на рэспубліканскія спаборніцтвы. На ўнутраным матчы выйграла каманда Глеба, сярод футбалістаў былі асуджаныя па палітыцы і «наркатычных» артыкулах. Нягледзячы на перамогу, на рэспубліку яны не паехалі.
«У нас уражлівыя міліцыянты не хацелі адпускаць палітычных і наркаманшчыкаў, а хуліганаў і зладзюжак — без праблем. На спаборніцтвы ў Мінск паехалі тыя, хто вельмі буйна прайграў усё і не заняў ніякія месцы».
У тыя ж дні гульцы, якія не трапілі на рэспубліку, згулялі матч з камандай з іншага горада.
«Жанчына з Упраўлення Дэпартамента выканання пакаранняў (УДВП) кажа: «Ой, якія добрыя хлопцы. Пераможцам будуць заахвочванні ад мяне». Натуральна, такі чалавек падманваць не будзе. Тым больш міліцыянт. Ну, мы ўсміхнуліся, добра. Яна яшчэ проста не ведала, якія [ў нас] артыкулы», — успамінае Глеб.
Акрамя футбола ў той дзень праходзілі спаборніцтвы па настольным тэнісе і іншых відах спорту. Каманда, дзе былі палітвязні, выйграла ва ўсім. На цырымоніі ўзнагароджання супрацоўніца УДВП успомніла пра свае словы пра заахвочванне і спытала, па якіх артыкулах асуджаныя пераможцы.
«Тут ёй даюць паперку, што ў нас усе палітычныя. Яна кажа: «Добра, разбярэмся». Потым нам уручылі магніцікі з надпісам «Магілёў», а заахвочванне далі хлопцам, якія ездзілі ў Мінск на спаборніцтвы і занялі апошняе месца».
Глеб распавядае пра яшчэ адзін выпадак несправядлівасці: у адным з матчаў яго каманда выйгравала з лікам 13:11, але міліцыянт сказаў, што перамагчы павінны супернікі:
«Скончылі гульню, і ў пратаколе напісалі, што мы прайгралі 12:15. Міліцыянту лепш відаць, усё ж такі ён вышэйшую адукацыю атрымаў, і матэматыку яму выкладалі».
Нелегальныя трансляцыі пасля адбою
Паглядзець футбол у калоніі таксама можна было. Аляксандр кажа, што ў яго ПК было дзве залы з тэлевізарамі: на адным уключалі спорт і навіны, на другім — фільмы. Але глядзець тэлевізар можна было да 21:00, а многія матчы ідуць якраз вечарам. Аднак нешта ўдавалася паглядзець па тэлеканалах «Беларусь-5» і «ЯСНАе».
Акрамя таго, можна было паглядзець і чэмпіянат свету. З 2021 года па беларускім ТБ яго не транслююць.
«Наколькі я разумею, штосьці спампоўвалі з торэнтаў і на наступны дзень паказвалі. Не ведаю, на якім узроўні хто на што дамаўляецца. Вывешваецца аб’яўка, што а 12-й будзе паказ».
На «хіміі», дзе адбываў пакаранне Глеб, футбол глядзелі ў асноўным на тэлефонах. Тэлевізар таксама быў, стаяў у актавай зале. Аднойчы Глеб застаўся там паглядзець матч.
«А там грамадзянін Азаронак нейкую лухту нёс, што міліцыянт сказаў: «Ну яго нахуй», і мы ўсе сышлі. Па нядзелях нам паказвалі фільмы пра таварыша Сталіна. А футбол можна было глядзець на сваім тэлефоне негалосна, бо а 22-й адбой і трэба было спаць».
«Гэта адзінае месца ў калоніі, дзе я хоць на хвіліну забыў, што я ў турме»
Асуджаныя, якія не гулялі ў футбол, маглі прыйсці на стадыён як заўзятары:
«Але аб’ектыўна — на халеру табе гэта трэба. Таму заўзятараў амаль не бывае. Бывае, на фінал чэмпіянату хтосьці падыдзе. Ты не будзеш там асабліва скандзіраваць. Ускрыкнеш «забівай» — гэта не забараняецца», — тлумачыць Аляксандр.
«Ты гуляеш не для гледачоў, для сябе. Я злавіў сябе на думцы, што гэта адзінае месца ў калоніі, дзе я хоць на хвіліну забыў, што я ў турме. У цябе адчуванні, што ты проста з сябрамі ці калегамі адправіўся пагуляць у футбол. Пасля ты вяртаешся з футбола ў думках.
У цябе няма, у адрозненне ад СІЗА, дроту над галавой. Але ўсё адно ты разумееш, што ты ў турме. А футбол — гэта адно з нямногіх месцаў, дзе ты можаш адключыцца ад гэтага ўсяго».
Чытайце таксама:
Былы вязень распавёў пра медычную дапамогу ў калоніі, дзе за восем месяцаў памерлі два палітвязні
«Яны схапілі мяне ў дзень няшчасця майго». Зміцер Дашкевіч прабыў паўгода ў бетоннай клетцы
